بازار سرمایه ایران در سال‌های اخیر، با سرعتی چشمگیر به سمت تنوع‌بخشی ابزارهای تامین مالی حرکت کرده است؛ از ابزارهای سنتی مانند اوراق‌ها تا روش‌های نوینی چون تامین مالی جمعی که به‌طور مستقیم سرمایه‌های خرد را به پروژه‌های اقتصادی پیوند می‌دهد. در این میان، اوراق مرابحه به عنوان یکی از ابزارهای بدهی با ساختار شفاف و بازدهی مشخص، جایگاهی ویژه پیدا کرده است. بازار سرمایه ایران با گسترش ابزارهای تامین مالی، اوراق مرابحه را به‌عنوان ابزاری شفاف و کارآمد معرفی کرده که در ادامه جزئیات ساختار، انواع و کاربردهای آن را بررسی خواهیم کرد.
آنچه باید درباره اوراق مرابحه بدانید!
براساس دستورالعمل اجرایی منتشر شده توسط سازمان بورس و اوراق بهادار، اوراق مرابحه اوراق بهاداری هستند که نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارنده آن بر دارایی یا دین حاصل از قرارداد مرابحه‌اند. مبلغ و سود این اوراق از پیش مشخص و در سررسید یا اقساط مقرر پرداخت می‌شود. به زبان ساده‌تر، خریدار به جای پرداخت نقدی، اوراقی با ارزش اسمی و سررسید مشخص به فروشنده ارائه می‌دهد و قیمت نهایی شامل بهای تمام‌شده به همراه سود توافقی پیشاپیش تعیین می‌شود. این اوراق به پشتوانه همان دارایی خریداری‌شده منتشر شده و دارندگان آن به شکل مشاع در منافع و بازپرداخت آن سهیم می‌شوند. اوراق مرابحه در کنار ابزارهایی چون اوراق مشارکت، اوراق اجاره و سایر انواع اوراق بدهی، از مهم‌ترین شیوه‌های تامین مالی در بازار سرمایه هستند.
تاریخچه اوراق مرابحه
عقد مرابحه به عنوان یکی از شیوه‌های رایج از قرون اولیه اسلامی تا امروز مورد استفاده بوده است. در این عقد، بایع (فروشنده) دارایی یا کالایی را به قیمتی شامل بهای تمام‌شده به‌علاوه درصدی سود به خریدار منتقل می‌کند. با توسعه بازار سرمایه از دهه ۱۹۹۰ میلادی در کشورهایی مثل مالزی و بحرین، ساختار مرابحه وارد قالب اوراق بهادار شد. این تحول امکان مشارکت سرمایه‌گذاران خرد و کلان در سرمایه‌گذاری شرعی و قابل معامله را فراهم کرد. در ایران، نخستین بار سازمان بورس و اوراق بهادار در سال ۱۳۸۹ مجوز انتشار اوراق مرابحه را صادر کرد. از آن زمان تاکنون، کاربرد این اوراق از پروژه‌های صنعتی تا تقویت بودجه عمومی دولت گسترش یافته است. طبق گزارش‌های به‌دست آمده، این اوراق به دولت کمک کرده‌اند تا بخشی از کسری بودجه را به‌طور غیرتورمی تأمین کند.
مزایا سرمایه‌گذاری در اوراق مرابحه
اوراق مرابحه به دلیل ترکیب ویژگی‌های مالی و ساختاری خاص، جایگاه متمایزی در میان ابزارهای بازار سرمایه پیدا کرده‌اند. در این بخش، مهم‌ترین مزایایی که این اوراق برای ناشران و سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورند را مرور می‌کنیم.
برای شرکت‌ها
• جذب سرمایه خارج از سیستم بانکی.
• انعطاف در منابع تأمین مالی برای پروژه‌های صنعتی یا تجاری.
• کاهش فشار نقدینگی و بهبود جریان سرمایه در گردش.
برای سرمایه‌گذاران
• سود ثابت و قابل پیش‌بینی.
• ریسک پایین به دلیل پشتوانه واقعی دارایی.
• امکان خرید و فروش در بازار ثانویه و نقدشوندگی مناسب.
نقاط ضعف اوراق مرابحه
اگرچه اوراق مرابحه مزایای بسیاری دارند، اما خالی از کاستی و ریسک نیستند. در این بخش به مهم‌ترین محدودیت‌ها و چالش‌هایی می‌پردازیم:
1. وابستگی به عملکرد ناشر: در صورت ضعف در مدیریت یا فروش دارایی پایه، بازپرداخت ممکن است با تأخیر مواجه شود. این موضوع می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران را کاهش داده و بر ارزش اوراق در بازار ثانویه اثر منفی بگذارد.
2. محدودیت‌های مقرراتی: روند انتشار و معامله تحت چارچوب مقرراتی پیچیده انجام می‌شود که ممکن است زمان‌بر باشد. همین پیچیدگی می‌تواند مانعی در برابر واکنش سریع به شرایط بازار و جذب به‌موقع منابع باشد.
3. بازدهی کمتر نسبت به بازارهای پرریسک: برای کسانی که به دنبال سودهای بالا و سریع هستند، اوراق مرابحه جذابیت کمتری دارد. این اختلاف بازده می‌تواند باعث شود سرمایه‌گذاران ماجراجوتر به سمت ابزارهای پرنوسان‌تر حرکت کنند.
آشنایی با انواع اوراق مرابحه
در این بخش به معرفی و تحلیل دسته‌های مختلف اوراق مرابحه می‌پردازیم تا هر نوع آن همراه با کاربرد، سازوکار و نقش اقتصادی‌اش در تامین مالی بازار سرمایه روشن شود.
1. مرابحه تامین مالی
در این مدل، هدف اصلی تامین منابع برای انجام پروژه یا فعالیت مشخصی در یک دستگاه دولتی، نهاد عمومی یا شرکت خصوصی است. بانی ابتدا یک نهاد مالی یا شرکت واسط را برای انتشار اوراق معرفی می‌کند. این واسط اوراق را به میزان مورد تأیید منتشر کرده و پس از فروش به سرمایه‌گذاران، با وجوه جمع‌آوری‌شده اقدام به خرید کالای مورد نیاز بانی (مثل تجهیزات یا مواد اولیه) می‌کند. سپس کالا را با افزوده شدن درصد سود، به‌صورت نسیه به بانی می‌فروشد. بانی متعهد می‌شود در موعدهای تعیین‌شده، مطالبات سرمایه‌گذاران را از طریق واسط پرداخت کند.
2. مرابحه تامین نقدینگی
این نوع بیشتر برای دسترسی سریع شرکت‌ها به سرمایه در گردش به‌کار می‌رود. دارایی‌های موجود بانی به‌عنوان پشتوانه اوراق مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ واسط این دارایی‌ها را در قالب اوراق به سرمایه‌گذاران واگذار می‌کند. بانی بلافاصله وجه نقد حاصل را دریافت کرده و همان دارایی را با شرایط نسیه و نرخ سود مشخص، بازخرید می‌کند.
3. مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری
در این ساختار، واسط یا شرکت ناشر منابع مالی را از طریق فروش اوراق مرابحه جذب کرده و سپس به تامین کالا یا خدمات مورد نیاز چندین شرکت دیگر می‌پردازد. این کالاها به صورت اقساطی به خریداران واگذار می‌شود و مبالغ دریافتی در دوره‌های معین، پس از کسر کارمزد، به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود.
4. مرابحه رهنی
بانک‌ها و مؤسسات اعتباری از این ابزار برای تبدیل بخشی از تسهیلات اعطایی خود به اوراق بهادار استفاده می‌کنند. به این ترتیب، با واگذاری حقوق حاصل از تسهیلات به سرمایه‌گذاران، وجوه نقد جدیدی به‌دست می‌آورند که می‌تواند صرف اعطای وام‌های تازه شود. درآمد سرمایه‌گذاران نیز از محل سود تسهیلات بازپرداختی تامین خواهد شد.
5. مرابحه دولتی
این اوراق به‌طور خاص برای تامین مالی دولت منتشر می‌شود و معمولاً دو سازوکار برای آن وجود دارد:
• طرح مشارکت بخش خصوصی
• طرح تأمین توسط بانک‌ها و مؤسسات مالی
نحوه خرید اوراق مرابحه
سرمایه‌گذاران می‌توانند از طریق کارگزاران دارای مجوز یا پلتفرم‌های آنلاین بازار سرمایه، اوراق مرابحه را در عرضه اولیه یا بازار ثانویه خریداری کنند. قبل از خرید، بررسی امیدنامه و سوابق ناشر به‌عنوان شرط لازم توصیه می‌شود.
نتیجه‌گیری
اوراق مرابحه، یکی از ابزارهای مهم بازار بدهی با اتکا به پشتوانه دارایی واقعی و سازوکار فروش نسیه، سودی مشخص و از پیش تعیین‌شده را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند و در عین حال ریسک سرمایه‌گذاری را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. تنوع در انواع این اوراق، از تامین مالی پروژه‌های عمرانی و صنعتی بزرگ تا تامین نقدینگی کوتاه‌مدت و سرمایه در گردش شرکت‌ها باعث شده تا انعطاف‌پذیری بالایی در پاسخ به نیازهای گوناگون بازار سرمایه ایجاد شود. هم‌گرایی اوراق مرابحه با سایر ابزارهای مالی مانند اوراق مشارکت و تامین مالی جمعی، فرصت‌های تازه‌ای را برای گسترش بازار بدهی، تحریک سرمایه‌گذاری مولد و توسعه پایدار اقتصاد کشور فراهم می‌آورد.
